Husaria i pancerni w Zambrowie

Józef Brandt - Towarzysz pancerny

Pewnie niejeden z czytelników potraktuje to jako żart. Zambrów i husaria, pancerni?

Choć brzmi to może nieprawdopodobnie, ale w Zambrowie (okolicy) stacjonowali pancerni i husaria. Wzmianka o nich pochodzi z okresu "potopu szwedzkiego", kiedy to wielu z naszych, złożyło przysięgę na wierność królowi szwedzkiemu Gustawowi Adolfowi.

W czasie wojny w okolicy Zambrowa stacjonowały tzw wojska kwarciane. W okolicy Zambrowa stacjonowała formacja w liczbie 9 tysięcy żołnierzy pod dowództwem księcia Dymitra Wiśniowieckiego i Koniecpolskiego.

Wojsko kwarciane to elitarne, zaciężne oddziały wojskowe, które istniały tylko w Koronie. Zostały ustanowione w roku 1563 przez Zygmunta II Augusta. W skład formacji wchodziły: husaria, pancerni i jazda kozacka.

Wojciech Kossak - Bitwa pod Kircholmem

Wspomniane formacje, razem z całym dowództwem dnia 2 marca 1656 roku w Zambrowie ogłosiły manifest, w którym wypowiadają posłuszeństwo Gustawowi Adolfowi, poddając się rozkazom króla Jana Kazimierza. Wysłano posłów na Śląsk do króla, z zapewnieniem mu wierności. Nie skusiły żołnierzy prośby i obietnice króla Szwecji.

Szkoda, że takie wydarzenia nie są kultywowane przez zambrowską społeczność. Jest to niewątpliwie powód do dumy, który należałoby pielęgnować, eksponować w jakiejś formie np w nowo wybudowanym muzeum :). Wszystko w rękach mieszkańców i samorządowców.

Kino "Moderne"

     Wracam do historii kina a w zasadzie kin zambrowskich. Zapewne jest to już koniec tego wątku, ponieważ udało się ustalić nazwę kina przy ulicy Sadowej.

Kino "Moderne" znajdowało się na skrzyżowaniu Sadowej i małej uliczki, która była za budynkami dzisiejszej Straży Pożarnej. Nie udało się jeszcze ustalić, ale jest możliwe, że uliczka ta nosiła nazwę Elektryczna.

Na podstawie planu przedwojennego. Uliczka poniżej Sado-
wej to Biała. Nazwę przypomniał Zbyszek Dowlaszewicz

     Kino należało do rodziny żyda Tykocińskiego. Nie jest znana data otwarcia, ale wiadomo, że działało do roku 1929. Można przypuszczać, że nie wytrzymało konkurencji  garnizonowego kina 71 pułku piechoty, które jak na tamte czasy było wspaniale wyposażone a kino Moderne, było kinem niemym. W czasie seansów przygrywał zespół muzyczny.

Kino Moderne prowadziło też inną działalność. Udostępnione było żydowskim grupom syjonistycznym.Co tydzień odbywały się w nim akademie syjonistyczne. Mogłyby to być zebrania "Związku Młodzieży Syjonistycznej".

W dostępnych informacjach jest trochę rozbieżności, które może przy okazji zostaną wyjaśnione. Liczę na pomoc Zambrowiaków :)

Opracowanie: Wojciech Jankowski

1. Spotkałem się ze stwierdzeniem, że kino Moderne zlokalizowane było na terenie budynków dzisiejszej  Straży Pożarnej. Moje źródła wskazują na to, że po drugiej stronie uliczki, która była prostopadła do Sadowej. Plan przedwojenny obok i rozkład ulic przedwojennego Zambrowa.

2. Inne twierdzenie mówi, że kino upadło po wybudowaniu kina "Słońce". Mogła to być jedna z przyczyn, ale zapewne nie było to kino "Słońce" tylko "Kino 71 pp" Nazwa kina po otwarciu, to "Kino 71 pp". Nazwę zmieniono później (zdjęcie w poprzednim wpisie).

Załączony fragment układu ulic Zambrowa z okresu międzywojennego, opracowałem na podstawie starych map i danych geodezyjnych. Będę wdzięczny za wszelkie uwagi i informację, które pomogą uzupełnić dane Zambrowa.

Źródło: Mapy Google

Historia kina w Zambrowie

     Jeszcze nie tak dawno byłem przekonany, że udało się już ustalić nazwę kina w rejonie ulic Sadowej i Podedwornego w okresie międzywojennym.

Nowe informacje jednak zasiały pewne wątpliwości. Pierwsza z informacji mówiła, że kino "Słońce" powstało w kasynie podoficerskim. Okazuje się, że to tylko część prawdy. Co jest pewne a co jeszcze wymaga wyjaśnienia?

Pierwsze kino w roku 1928 w kasynie podoficerskim

     Prawdą jest, że kino swoje początki miało w kasynie podoficerskim. Inicjatorem utworzenia tej placówki był dowódca 71 pułku piechoty. Kino rozpoczęło działalność we wrześniu 1928 roku. Kino miało dwa zadania. Wyświetlano filmy szkoleniowe, z zakresu taktyki wojennej oraz filmy naukowe i rozrywkowe. Bardzo szybko okazało się, że kasyno jest zdecydowanie za ciasne i staraniem dowództwa rozpoczęto budowę nowego obiektu. W trybie wręcz ekspresowym, na specjalnie wydzielonym terenie powstał nowy obiekt kulturalny garnizonu. Powstał on "tuż przy boisku sportowem - z frontem i wejściem od szosy - ulicy głównej".

Nowe "Kino 71 pp" oddane do użytku we wrześniu 1929

     Prace zostały ukończone we wrześniu 1929 roku, w rocznicę pierwszej projekcji. "Zbudowana specjalnie scena i garderoby dają możność urządzenia również i występów scenicznych, a ruchomy ekran ułatwia zmianę charakteru przedstawienia w każdej chwili".

Sala miała 436 miejsc i elektryczną wentylację. Filmy "rozrywkowe" wyświetlane były przy akompaniamencie specjalnie dobranej orkiestry smyczkowej. Kino wyposażono w najnowszy sprzęt marki Ernemann. Wyposażenie kosztowało 20.000 zł i plasowało się w czołówce pod względem nowoczesności.

Warto zwrócić uwagę, że stare i nowe kino były prawie identyczne pod względem architektonicznym. Różniły się tylko wielkością i oczywiście wyposażeniem. Oba obiekty nosiły nazwę "Dom Żołnierza" Nowy obiekt miał dodatkowo poniżej, nad drzwiami, szyld "Kino 71 pp".

Fragment schematu układu ulic Zambrowa sprzed 1939 roku. 

     Poza kinem 71 pułku piechoty, było w Zambrowie jeszcze kino, które było zlokalizowane dokładnie przy ulicy Sadowej, za budynkami dzisiejszej Straży Pożarnej. Wcześniej wydawało się, że jego lokalizacja była nieco dalej w kierunku północnym. Dokłada analiza przedwojennych map, pozwala z pewnością umiejscowić to kino właśnie w tym miejscu. Niestety nie udało się jak na razie ustalić jego nazwy.

Można przyjąć dwie hipotezy dotyczące tego obiektu. Kino nazywało się "Słońce" i było wybudowane na podstawie planów kina garnizonowego. Skoro pierwsze kino wybudowano prawie identyczne z kasynem podoficerskim, to może i to również? Nadano mu nazwę "Słońce" zgodnie z panującą modą.

Warto wspomnieć, że w tamtym czasie kin o takiej nazwie było w Polsce bardzo dużo. Wyglądało to jak "sieciówka" :) "Słońce" posiadała Łomża, Poznań, Łódź, Koło, Środa, Gostyń, Września, Żyrardów Wąbrzeźno i wiele innych.

Niestety na żadnym z dostępnych afiszy nie podaje się adresu zambrowskiego kina zakładając, zresztą słusznie, że wszyscy wiedzą gdzie się znajdowało.

Druga hipoteza, że kino Dom Żołnierza zmieniło swoją nazwę na "Słońce" i pozostaje nadal szukać nazwy kina przy ul. Sadowej.

Na zdjęciu obok, wygląd kina "Słońce" od frontu.

Kijem w mrowisko

Tytuł postu mówi chyba wszystko.

Wszystko zaczęło się od mojego komentarza na jednym z profili na FB. Dotyczył nazw ulic na publikowanym zdjęciu. Zostałem sprostowany :) i postanowiłem napisać wyjaśnienie.

Pewnie posypią się na mnie gromy ze strony znawców historii Zambrowa, ale będzie to tylko z korzyścią dla historii naszego miasta. Na szczęście historykiem nie jestem, więc moje sugestie można krytykować do woli.

Jak wyjaśnić moje stanowisko? Najprościej jak można. Metodą obrazkową. Do przedstawienia mojej teorii wystarczą trzy zdjęcia i jeden zrzut mapy. Zdjęcia wykorzystane ze wspomnianego profilu. Zacznijmy od tego, na którym możemy umiejscowić bardzo dokładnie pompę, która była jedną z głównych, zaopatrujących miasto w wodę (zdjęcie nr1). Widać wyraźnie że usytuowana jest w linii ulicy Ostrowskiej. Między Ostrowską a pompą pomnika nie widać. Znajduje się zapewne za fotografem a co bardziej prawdopodobne, fotograf stoi na postumencie lub ogrodzeniu pomnika.

Na zrzucie z rosyjskiej mapy z roku 1936 (zdjecie nr2) pomnik naniesiony jest w narożniku od strony ul. Białostockiej (inne mapy lokują pomnik zawsze blisko pierzei płn-wsch). Oznaczyłem go jako "O", pompę jako "P". Numerem 1 oznaczono stanowisko obserwatora od strony narożnika Wilsona/Ciecierska (Podedwornego) a numerem 2 stanowisko obserwatora od strony narożnika Kościuszki/Wodna.

Spójrzmy teraz na sporne zdjęcie (zdjęcie nr3). Gdyby zdjęcie przedstawiało narożnik Wilsona/Ciecierska, to pompa powinna znajdować się po lewej stronie pomnika. Skoro

znajduje się po stronie prawej, to nie ma innej możliwości tylko ta, że zdjęcie przedstawia narożnik Kościuszki/Wodna a po środku jest ulica Jadkowa (Mickiewicza). Uważam, że potwierdzeniem mojej niefachowej teorii jest zdjęcie nr 4. Na nim widać szerokość ulicy Wilsona. Dodam, że światło ulicy Wilsona wynosiło 12 metrów a Bożniczej 6 metrów. Na spornym zdjęciu, nawet przy złej jakości widać, że ulica w narożniku jest wąska, bardziej pasująca na Kościuszki. Budynki mogą być inne, bo w tym czasie często miały miejsce pożary.

Każdy może sam wyciągnąć wnioski, oglądając zdjęcia w dobrej rozdzielczości. Wszystkie zdjęcia dostępne są na Fotopolska, archiwach NAC czy FBC.

Nieznane ulice Zambrowa

Może to przy tej ulicy stoi dzisiaj żubr? :)

Może kiedyś uda się stworzyć plan Zambrowa z okresu przełomu XIX i XX wieku. Każdy, kto przegląda stare dokumenty, czasami natrafia na nieznane nazwy. Często na pojawiających się wpisach np na Facebooku, można było przeczytać o ulicach takich jak Bożnicza czy Jatkowa. Pierwsza z nich, była małą uliczką pomiędzy dzisiejszą Łomżyńską i Wilsona (przy niej znajdowała się synagoga czerwona). Ulica Jatkowa to dzisiejsza Mickiewicza, choć była zdecydowanie krótsza.  W tym rejonie była jeszcze ulica Przejazd. Łączyła równoległe ulice Kościuszki, Jatkową i Świętokrzyską. Jej orientacyjny przebieg został naniesiony na mapie Google.

Źródło: domena publiczna

W krótkiej notatce o pożarze, który miał miejsce w nocy 15 maja 1910, można dowiedzieć się, że w rejonie rynku były jeszcze dwie nieznane ulice, Kościelna i Krzywe Koło. 

Czy uprawnione może być stwierdzenie, że Kościelna, po odzyskaniu niepodległości została przemianowana na Kościuszki? Może wskazówką będzie apteka Pana Skarzyńskiego?

Ulica Krzywe Koło to może dzisiejsza Wąska? Miała ona kiedyś nieco inny przebieg. Dzisiaj na mapach "otwarta" jest od strony ulicy Wodnej, kiedyś "otwarta" była od strony Kościuszki a do Wodnej rysowano ją liniami przerywanymi.

Pozostaje czekać i szukać dalej.

Za ile do kina? :)

Fragment plakatu z roku 1938

Tak jak obiecałem w poprzednim poście, zobaczmy ile kosztowała kultura przed wojną. Był 13 grudnia 1938. Kino Słońce, pełna nazwa Kino-teatr "Słońce", działało pełną parą. Występy, akademie, filmy. Ile trzeba zapłacić np za obejrzenie widowiska artystycznego "Tańce Narodowe"? Występują zespoły dziecięce a w programie ludowe tańce polskie, tańce salonowe, tańce plastyczne oraz inne tańce charakterystyczne.

Dwa spektakle o godz. 13.00 i 19.00

Ceny "miejsc" 1 zł 70 gr i 50 gr. Dla p. podchorążych 30 gr. dla młodzieży szkolnej i strzelców 10 gr.

Czego jeszcze można było się dowiedzieć przeglądając stare dokumenty? Że muzykę zapewniała orkiestra pułkowa. Prawdopodobnie była to orkiestra 71 pp. Również tego, że "czysty dochód przeznacza się na zakup pomocy naukowych".

Zambrowskie kina

Fragment planu centrum Zambrowa sporządzone przed II WŚ

Wiele osób zainteresowanych historią swojej rodziny, przeszukuje archiwa. Czasami, poza informacjami o nazwiskach miejscach urodzenia, można natrafić na zapomnianą historię swojej miejscowości.

W moim rodzinnym mieście, teraz na filmy lub do kina :) chodzi się do Sali Widowiskowo Kinowej. Kiedyś do kina Kosmos. Niektórzy pamiętają lub słyszeli od rodziny o kinie w tzw Beczce, czy kinie objazdowym, które wyświetlało filmy na bloku koszarowym przy Al. Wojska Polskiego 41, na ścianie pomalowanej na biało. Niestety nikt nie potrafił mi wskazać miejsca i nazwy kina, które działało do wojny w rejonie ulic Sadowej i Ciecierskiej (obecnie Podedwornego). Pierwsze informacje pochodziły od mojej mamy, która opowiadała, jak to już po wojnie dziadek z babcią chodzili na potańcówki do tancbudy zwanej Szopą. Pomyślałem, że takie miejsce mogło być kiedyś kinem :) i było jak widać na schemacie. :). Ale to następnym razem.

Orientacyjna lokalizacja kina "Słońce" naniesiona
na mapę Geoportalu

Pozostało tylko dowiedzieć się, jak się nazywało. Trochę wody w rzece upłynęło i w końcu udało się. Było to kino Słońce. Poza seansami filmowymi, można było np. uczestniczyć w pokazie „Tańców Narodowych”. W programie tańce ludowe, salonowe, plastyczne i inne tańce charakterystyczne. Wszystko w wykonaniu zespołów dziecięcych. Niezwykle ciekawy był cennik za wstęp

Miasto Zambrów ma niezwykle bogatą historię. Niestety nie widać należytego zainteresowania odpowiednich „czynników”. Szkoda, bo jeżeli nie dba się o historię, to może mobilizująca byłaby chęć zapełnienia samorządowej kasy? :) Zabytki, pamiątki ciekawe miejsca, to turyści a turyści to pieniądze.