Historia zbrojnego podziemia w Zambrowie

Prawdopodobnie zdjęcie zrobiono
13-14 września 1939

 Powoli mieszkańcy Zambrowa poznają historię z września 1939. Wszystko w zasadzie dzięki tylko jednemu pasjonatowi.
Warto się zastanowić, co wiemy o żołnierzach, którzy uczestniczyli w kampanii wrześniowej po wrześniu. Niestety, wielu poległo na polu walki. Wielu zamordowali Niemcy na terenie koszar, a co z tymi, którzy nie trafili do obozu?
Z przykrością można stwierdzić, że nic o nich nie wiemy. To cały czas biała plama. Jeżeli trafimy na kogoś, kto zainteresował się tym tematem, będziemy mieli wielkie szczęście. A jest o czym pisać i co poznawać.
Rozmawiając ze znajomymi, zorientowałem się, że w zasadzie znają tylko jedno nazwisko żołnierza podziemia. Był nim Jan Grądzki ps. "Lis", który zginął zastrzelony przez konkurencyjny oddział Narodowego Zjednoczenia Wojskowego w maju 1945. Taką datę podaje źródło UB. Są jeszcze trzy inne daty śmierci Grądzkiego. Oddział Lisa liczył do 100 ludzi z rezerwą uzbrojoną w broń automatyczną.

Starsi zambrowiacy pamiętają pomnik przy kościele, który słynął z tego, że nie potrafił się oprzeć sile grawitacji i co jakiś czas przewracał się, lub malował farbą.

Pomnik miał upamiętniać komunistyczne ofiary jednej z akcji oddziału "Lisa". Jedną z ofiar była Leokadia Olkowska, której imieniem przez jakiś czas, nazwana była ulica Świętokrzyska.
Jeżeli chodzi o organizacje bojowe, każdy zna Armię Krajową, ale niewielu wie, że na teranie Zambrowa działały również inne. Nikt nie zdaje sobie sprawy z tego, że na terenie naszego powiatu, województwa działało 50 organizacji. 6 z nich powstało w czasie okupacji, 44 po wojnie.
Bez względu na to kiedy powstały i do kiedy działały, propaganda komunistyczna uznała wszystkie za organizacje nielegalne a ich członków nazywała bandytami.

Niewątpliwie Zambrów, był ważnym zapleczem kadry podoficerskiej i oficerskiej kształtujących się struktur i doskonale zdawali sobie z tego funkcjonariusze SB i UB. Więcej o tym w jednym z następnych wpisów.

Ze względu na mnogość organizacji materiał postanowiłem podzielić na dwie części. Pierwsza to organizacje, które powstały w czasie okupacji, druga organizacje, które powstały po wojnie. Krótkie opisy pozwolą zorientować się, kto działał na terenie i w okolicy Zambrowa.

"Nielegalne Organizacje z okresu okupacji zlikwidowane po wyzwoleniu"

Orzeł AK bity
w latach 1942-1945

1. Najbardziej znaną oczywiście, była Armia Krajowa. Przy okręgu była delegatura rządu londyńskiego, na której czele stał Jastrzębski Henryk ps. Gryf", "Ojciec". Przy okręgu było 20 wydziałów. W naszym okręgu było 6 inspektoratów. Inspektorat 3 obejmował obwody powiatu Zambrów i powiatu Ostrołęka, a jego inspektorem był Buczyński Jan ps. "Jacek". Obwód Zambrów obejmował powiat zambrowski i miał kryptonim "Bekas". Istniał do roku 1945. Komendantem obwodu był Tokarzewski Franciszek ps. "Kruk".
2. Drugą dużą organizacją była Wolność i Niezawisłość, która powstał w 1945 i działała do 1947 roku. Powstała z nieujawnionych członków AK i NSZ. Na terenie województwa białostockiego miał kryptonim "Omnia Olgierd - 07". Zambrów obejmował obwód o kryptonimie "Cecylia - 53" i wchodził w skład inspektoratu o kryptonimie "Bernard". Prezesem obwodu był Podsiad Władysław ps. "Brzoza".
3. Trzecia organizacja to Zarząd Okręgu "Stronnictwa Narodowego". Nie ma informacji o jego działalności na terenie Zambrowa. Działała do 1945.
4. Komenda Okręgu "NOW" (Narodowa Organizacja Wojskowa) kryptonim "Cyryl". Istniała do czerwca 1945. Komenda Powiatowa  ps. Łukasz" obejmowała powiat Zambrów, a komendantem był Klimaszewski Jerzy ps. "Ikar", "Konrad".

Orzeł używany przez żołnierzy NSZ

5. Komenda Okręgu "NSZ" (Narodowe iły Zbrojne) kryptonim "XIII". Istniała do grudnia 1944 z powodu aresztowania części kierownictwa. Komendantem był Jastrzębski Roman ps. "Ślepowron", "Antoni", "Mścisławski". W kwietniu 1945 reaktywowana po zatwierdzeniu składu przez Komendę Główną "NSZ". Do czerwca 1945 komendantem był Nestorowicz Wacław ps. "Kalina". Zambrów obejmowała Komenda Powiatowa o kryptonimie "XIII/9". Komendantami byli Kozłowski Antoni ps. "Biały" a następnie Kozłowski Bolesław ps. "Grot".
6. Komenda Okręgu "NZW" ( Narodowe Zjednoczenie Wojskowe), istniejące od 1945 do 1949 roku. Komenda Powiatu "NZW" o kryptonimie "Zaporoże", "Podhale" w Zambrowie istniała do roku 1948.
Komendantami byli kolejno: Klimaszewski Jerzy ps. "Konrad", "Grom", "Ikar";     Narkiewicz Tadeusz ps "Ciemny" (drugi nieczytelny); Jastrzębski Henryk ps. "Zbych", "Bohun"; Żebrowski Kazimierz ps. Bąk.

Wykazy zawierają nazwiska wszystkich funkcyjnych żołnierzy podziemia. Nie da się tutaj wymienić, więc jeżeli ktoś jest zainteresowany jakąś organizacją i nazwiskami, podam je.